Pasłęk (Holąd Pruski, Pruska Holandia) jest jednym z najstarszych miast Powiśla i Żuław. Położony jest około 15km na południowy wschód od Elbląga, na północnym skraju Pojezierza Iławskiego, przy drodze krajowej nr 7. Zbudowano go na wysokim, płaskim malowniczym wzgórzu z opadającymi stokami z trzech stron. Ze wzgórzem styka się Rzeka Wąska. Miłośnicy dawnej sztuki wojowania dostrzegą w lokalizacji miasta, trafnie wybrany teren pod względem walorów obronnych. Po pokonaniu Zakonu Krzyżackiego, gród pasłęcki znalazł się na terenie Prus Książęcych, lenna Królestwa Polskiego a później Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Dość szybko uzyskał Pasłęk prawa miejskie bo jeszcze w XIII w. (1297). Miasto wzniesiono na miejscu dawnego staropruskiego grodu, zwanego Pazlok. Miasto zbudowano nad rzeką Wąską, wpadającą do Jeziora Drużno koło Elbląga. Wysoko stała tutaj gospodarka rolna do czego przyczynili się osadnicy sprowadzeni z Niderlandów przez rycerzy zakonnych. Ślady wzorowo prowadzonej gospodarki melioracyjnej oglądałem wielokrotnie, nie tylko w rejonie Pasłęka. Mieszkańców nie oszczędzało morowe powietrze i pożary. Obok wojsk polskich oraz krzyżackich w późniejszych czasach stacjonowały to wojska szwedzkie (1627). W 1758 r. kwaterowali tu Rosjanie a w 1807 r. wojska cesarskie (napoleońskie). Ostatecznie miasto uległo zniszczeniu na skutek aktów wandalizmu żołnierzy Armii Czerwonej (1945).[1]
W 1635 r. w kościele św. Bartłomieja odbyły się wstępne rozmowy na temat układu pokojowego pomiędzy Polską a Szwecją, który nie został zawarty w Pasłęku jak podają niektóre źródła.[2]
Na obszarze Starego Miasta znajduje się gotycko-renesansowy zamek (pierwotnie drewniany), dawniej od niego odizolowany fosą z mostem zwodzonym i murami a także przedzamczem. Obecnie obiekt składa się z trzech skrzydeł połączonych pod kątem prostym i dwóch okrągłych baszt. W XVI w. odbudowanych. W okresie od 1331 r. do 1354 r. urzędowali tu prokuratorzy podlegli komturstwu elbląskiemu. Z kolei od 1466 r. stał się komturstwem (rządziło tu 13 komturów do 1521 r.). Na przełomie lipca i sierpnia 1627 r. w mieście bawił Gustaw Adolf a w 1655 r., kolejny monarcha szwedzki Karol X Gustaw.
Stare Miasto otoczone jest średniowiecznym murem o długości 1200m, prawie w całości zachowanym. Mury można obejść w całości zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz bez przeszkód. Podkreślenia wymaga fakt co jest rzadkością, iż pasłęckie mury obronne są najdłuższymi zachowanymi do naszych czasów, średniowiecznymi murami na Warmii i Mazurach (ale nie tylko). Elementem zespołu murów jest gotycka Brama Kamienna zwana też Wysoką Wieżą (nadal eksploatowana). Dawniej była główną bramą wjazdową na teren Starego Miasta. Nieopodal zamku stoi, odnowiona i świetnie zachowana Brama Młyńska, częściowo zbudowana z tzw. pruskiego muru. Obwarowania miasteczka to prawdziwa gratka dla entuzjastów dawnej sztuki budowlanej, a ściślej rzecz biorąc fortyfikacyjnej.
Oględzin zabudowy zamku dokonywałem wielokrotnie uzbrojony w aparat fotograficzny, zawsze z nieskrywaną ciekawością. Do zamku można dotrzeć bez przeszkód z każdej strony[3]. Po odbudowie zamku w 1972 r., po zniszczeniach wojennych, jego wnętrza przeznaczono na funkcje publiczne (Urząd Miasta i Gminy, Biblioteki Publiczna i Pasłęcki Ośrodka Kultury).
Przy ul. Wojska Polskiego – na zachód od Starego Miasta – zachował się cmentarz żydowski, założony w I ćwierćwieczu XIX w. Skoro wspomniałem o starych mogiłach, dodam, iż nieopodal miasta, w 1915 r. przy miejscowości Krosno (na południe), Niemcy zorganizowali obóz jeniecki, głównie dla jeńców rosyjskich. Obecnie na powierzchni ziemi nie zachowały się już mogiły zmarłych żołnierzy. Miejsce to można zlokalizować dzięki postawionemu tam współcześnie metalowemu krzyżowi prawosławnemu[4]. W kręgu miłośników nierozwiązanych zagadek znany jest fakt, iż podziemia pasłęckiego zamku wskazywano jako jedno z miejsc ukrycia elementów słynnej Bursztynowej Komnaty. Dodajmy, że w okolicy Pasłęka leżał majątek faszystowskiego dygnitarza Ericha Kocha (nadprezydenta Prus Wschodnich), który mógł dysponować danymi odnoście związanymi z miejscem ukrycia tego działa sztuki.
Przed południową linią murów miejskich na rozległym terenie (Plac Tysiąclecia), w centrum miasta we wrześniu 2014 r., oddano do użytku nowy plac zabaw, na pewno ku szczerej uciesze dzieci. Zwany oficjalnie Parkiem Rekreacyjno-Edukacyjnym, na pewno warto go zobaczyć. Jednakże brak jest harmonii pomiędzy formą parku a zabytkowym charakterem starego Pasłęka[5]. Zbudowany na bazie okręgu, jest jednym z największych i okazałych placów zabaw w całej okolicy jak i w województwie. Wyposażony w urządzenia do gier oraz zabaw, przyodziane w radośnie nastrajające kolory tęczy, przyciąga uwagę podróżujących (szczególnie najmłodszych wędrowców). Wydaje się, że ludzie żyją w mieście spokojnie. Rejon nie jest uprzemysłowiony, toteż niełatwo jest znaleźć tutaj jakiekolwiek zatrudnienie. Brak przemysłu sprzyja przyrodzie i turystyce. Miasto dysponuje zapleczem żywieniowo-noclegowym oraz medycznym (nieźle rozwiniętym). Nieopodal miasta, około 8km na płd. zach., przebiega kanał Ostródzko-Elbląski[6].
Aby obejrzeć miasteczko wystarcza jeden dzień (choć zasługuje na więcej uwagi), dlatego warto go wygospodarować. Podczas swoich częstych wojaży po miasteczku, przekonałem się, iż nabiera ono baśniowego uroku szczególnie jesienią a starówka pięknieje w blasku lamp i cieniu księżycowych nocy. Romantycy znajdą tutaj swoje schronienie. Być może w niejednej, przechadzającej się tu parze, został lub zostanie rozpalony ogień namiętności. By przekonać się o rzeczywistych walorach tego miejsca, każdemu pozostaje już tylko rekonesans osobisty, nie koniecznie w parach.
[1] Po wkroczeniu w dniu 23 stycznia 1945 r., Czerwonoarmiści podpalili miasto i rozpoczęli wywożenie na Wschód zrabowanego mienia (meble, zegary i zegarki itp.). Dopuścili się licznych przestępstw i gwałtów na miejscowych kobietach. Zabudowania zniszczono w 60 %.
[2] Zob. Na przykład, Jan Bałdowski, Warmia i Mazury Mały Przewodnik, Sport i Turystyka, Warszawa 1987, s. 194. Rozejm zawarto po „wojnie o ujście Wisły” i sygnowano 12 września 1635 roku w Sztumskiej Wsi, gdzie znajduje się upamiętniający to wydarzenie głaz. Zawarty został na 26 lat, termin ten upływał w 1661. W Pasłęku rozpoczęto jedynie rozmowy, trwające od stycznia do połowy lutego. Potem wznowiono je ponownie w Sztumskiej Wsi (maj 1635).
[3] Istnieje hipoteza, znana także niektórym mieszkańcom, iż zamek pasłęcki połączony jest tunelem z pałacem w Słobitach, gdzie mogły być składowane części Bursztynowej Komnaty. Obecnie są to ruiny pałacu położonego 14km od miasteczka.
[4] Obok Rosjan (w tym internowanych Czerwonoarmistów) – na zapomnianym cmentarzysku poobozowym – spoczywają żołnierze Rumuńscy, Angielscy, Francuscy, Belgijscy, Włoscy i innych niezidentyfikowanych narodowości.
[5] Nie ulega wątpliwości z architektoniczno-estetycznego punktu widzenia, że jest to rozwiązanie co najmniej odważne.
[6] Kanał jest zabytkiem wyjątkowym na skalę światową. Na linii Ostróda-Elbląg, liczy ponad 147 km a wokół kanału można podziwiać rozmaity i urzekający krajobraz. Budowla stanowi namacalny przykład XIX-wiecznego geniuszu inżynierskiego z dziedziny budownictwa lądowego, wodnego a także mechaniki oraz metalurgii.
